यज्ञमूर्ति तिमिल्सिना
२५ वर्ष अघिसम्म बगनासकाली–६ यम्घा दर्पुकका ६१ वर्षीय बलिराज बोटे सजिलै हिडुडुल गर्न सक्नुहन्थ्यो । बलिराजले गाउँमै अर्काको भारी बोकेर परिवारको गुजारा चलाउनुभएको थियो । त्यसैबेलै उहाँको खुट्टामा काडा बिझ्यो । त्यो काडा त उहाँले आफै निकालेर फाल्नुभयो तर खुट्टाको घाउ पाक्यो । पछि उपचारको क्रममा थप घाउ बल्झन सक्ने भन्दै उहाँको दाइने खुट्टाको पैताला काटियो ।
पैताला काटिएपछि बलिराजको दैनिकी कष्टकर भयो । काम गरेर खान सक्ने अवस्था रहेन । बलिराज अहिले सहज रुपमा हिड्डुल गर्न सक्नुहुन्न । यता उति हिड्डुल गर्दा पनि लत्रेरै यात्रा गर्नुपर्छ । दुर्पुक गएका बेला बलिराजलाई प्रत्यक्ष भेटी यसअघि पंक्तिकारले बलिराजले अपाङ्गता परिचय पत्र नपाएको विषय सञ्चारमाध्यममा उठान गरेको थिए । समाचार प्रकाशन प्रसारण भएपछि ५ वर्ष अघि मात्रै उहाँको अपाङ्गता परिचय बनेको थियो । सरकारी व्यवस्था अनुसार रातो र निलो अपाङ्गता भएका ब्यक्तिले मात्रै नियमित मासिक भत्ता पाउँछन् । अपाङ्गता परिचयपत्र बनेपछि बलिराजमा आफूले पनि भत्ता पाउने आशा जागेको थियो तर उहाँसँग पहेलो अपाङ्गता परिचयपत्र भएका कारण भत्ता पाउने अवस्था रहेन ।
आर्थिक वर्ष २०७९,०८० को सुरुवातबाटै बगनासकाली गाउँपालिकाले पहेलो र सेतो अपाङ्गता भएका ब्यक्तिहरुलाई पनि अपाङ्गता निर्वाह भत्ताको ब्यवस्था गरेपछि बलिराजले पनि मासिक ५ सय रुपैयाँ पाउन थाल्नुभएको छ । “दुःख पाएर लत्रेर हिड्ने मेरा लागि गाउँपालिकाबाट पाउने महिनाको ५ सय भत्ता पाउँदा पनि धेरै कुरामा सहज भएको छ । बलिराजले भन्नुभयो ।
दर्पुककै ४५ वर्षीय खुम बहादुर बोटेसँग पनि पहेलो रङको अपाङगता परिचयपत्र छ । उहाँले आफू जस्ता अपाङ्गता भएका ब्यक्तिहरुलाई पनि भत्ताको ब्यवस्था गरेकोमा गाउँपालिकालाई धन्यवाद दिनुभयो । मेरो घुँडा र ढाड सम्बन्धी समस्या छ । थोरै भएपनि सरकारले हामी अपाङ्गता भएका ब्यक्तिहरुलाई गाउँपालिकाले सम्बोधन गरेको छ । यो हाम्रा पनि खुशीको कुरा हो । उहाँले भन्नुभयो ।
बराङ्दीका ३४ वर्षीय धनपति पाण्डेसँग पनि पहेलो रङको अपाङ्गता परिचयपत्र छ । गाउँपालिकाले आफू र आफू जस्तै अपाङ्गता भएका ब्यक्तिहरुलाई सम्बोधन गर्नु राम्रो बिषय भएको उहाँले बताउनुभयो । पालिकाको उक्त निर्णयपछि आफूहरुको अभिभावकको रुपमा गाउँपालिका रहेको अनुभुत भएको उहाँको भनाई छ । राज्यले गर्न नसकेको बिषय स्थानीय सरकारले सम्बोधन गरेको छ । यो राम्रो विषय हो । उहाँले भन्नुभयो । “निर्वाह भत्तासँगै अपाङ्गता अवस्था अनुसार नियमित बिद्यालय नगएकाहरुलाई अरु ब्यवहारिक सीपहरूका तालिम सञ्चालन गर्न सके अझ धेरै प्रभावकारी हुने थियो ।” उहाँले भन्नुभयो । पसल ब्यवसाय गर्न चाहने अपाङ्गता भएका ब्यक्तिहरुका लागि दर्ता तथा करमा सहुलियतको व्यवस्था गर्न सके अझ प्रभावकारी हुने थियो । उहाँले भन्नुभयो ।
यम्घा भुटुकेकी धनी लामिछानेसँग पनि पहेलो अपाङ्गता परिचयपत्र छ । जन्मदै दाइने हात गुमाउनुभएकी लामिछाने अव व्यवस्थापनमा स्नातक अध्ययनको तयारीमा हुनुहुन्छ । अपाङ्गता भएका ब्यक्तिहरुलाई गाउँपालिकाले गरेको सम्बोधन सराहनीय रहेको उहाँले बताउनुभयो । “अपाङ्गता भएका ब्यक्तिहरूसँग पनि क्षमता छ उनीहरुलाई क्षमता अनुसारको सीप सिकाउन सके दैनिकी सहज बन्न सक्छ । यसमा पनि गाउँपालिकाले ध्यान दिनुपर्छ ।” उहाँले भन्नुभयो ।
बगनासकाली गाउँपालिकामा सरस्वती चिदीको नेतृत्व निर्वाचित भएपश्चात अपाङ्गता भएका ब्यक्तिहरुलाई केही न केही रुपमा सहज होस् भन्ने उद्देश्यले गरिएको निर्णयबाट लाभग्राहीहरु खुशी भएका छन् । गाउँपालिकाले आर्थिक वर्ष २०७९,०८० को सुरुबाटै भत्ता वितरण सुरू गरेको हो । गाउँपालिका अध्यक्ष सरस्वती चिदीले अपाङ्गता भएका ब्यक्तिहरुको अधिकारको संरक्षण र कार्यान्वयनका लागि गाउँपालिका लागिपरेको बताउनुभयो ।
गाउँपालिकाले सानो सहयोग गर्दा पनि अपाङ्गता भएका ब्यक्तिहरुमा स्थानीय सरकारप्रतिको अपनत्व बढेको छ । उहाँले भन्नुभयो । “सुरुवातको समयमा रकम सानो भएपनि स्थानीय सरकारले अपाङ्गता भएका ब्यक्तिहरुको अभिभावकत्व ग्रहण गर्न थालेको छ ।” उहाँले भन्नुभयो । पहेलो र सेतो अपाङ्गता परिचयपत्र बाहक ब्यक्तिहरुको नाममा नेपाल बैंकमा रहेको खातामा हरेक ६, ६ महिनामा रकम जम्मा हुन्छ । उनीहरुले वडाबाटै हुने शिविरमा पुगेर भत्ता निकाल्ने ब्यवस्था पनि मिलाइएको छ ।
बगनासकाली गाउँपालिकामा रातो परिचयपत्र भएका ६४ जना अपाङ्गता भएका ब्यक्ति छन् । उनीहरुले मासिक ३ हजार ९ सय ९० रुपैयाँ भत्ता पाउँदै आएका छन् । त्यस्तै निलो परिचयपत्र भएका १ सय ४१ जनाले मासिक २ हजार १ सय २८ रुपैयाँ मासिक भत्ता पाउँदै आएका छन् । त्यस्तै पहेलो र सेतो अपाङ्गता परिचयपत्र भएकाहरुलाई गाउँपालिकाले आफ्नै स्रोतबाट मासिक निर्वाह भत्ता वितरण गर्दै आएको छ । जस अन्तरगत बगनासकालीमा पहेलो अपाङ्गता परिचयपत्र भएका १ सय ३३ जना रहेका छन् र सेतो अपाङ्गता परिचयपत्र भएका ७७ जना रहेका छन् । गत आर्थिक वर्षबाट सुरु भएको पहेलो र सेतो परिचयपत्र भएका ब्यक्तिहरुलाई बितराण् गरिने अपाङ्गता भत्ता पाउनका लागि १ सय ६ जनाले निवेदन दिएका थिए । निवेदन दिएका १ सय ६ जनाले नै भत्ता पाउदै आएका छन् । कतिपय अपाङ्गता परिचय भएर पनि सरकारी जागिरमा रहेका, जिल्ला बाहिर रहेकाहरुले निवेदन दिएका छैनन् । कतिपय सामाजिक सुरक्षा भत्ता लिने उमेर पुगेकाहरुले सामाजिक सुरक्षा भत्ता लिएका कारण अपाङ्गता निर्वाह भत्ताका लागि निवेदन दिएनन् । बाँकी छुट भएका ब्यक्तिहरुले पालिकामा परिचयपत्र सहित निवेदन दिन प्रक्रिया बढ्ने अध्यक्ष चिदीले बताउनुभयो ।
अझै समस्यामा छन् अपाङ्गता भएका बालबालिका
बगनासकाली गाउँपालिका बालमैत्री पालिका घोषणा भएपनि यहाँ अपाङ्गता भएका बालबालिकाहरुको शैक्षिक अधिकारको पूर्ण कार्यान्वयन हुन सकेको छैन । जन्मजात वा जन्मेपछि बिभिन्न कारणले अपांगता भएका कतिपय बालबालिकाहरू उचित स्वास्थ्योपचार र शिक्षाको अभावमा आँगन र पिढीमै सिमित भएका छन् ।
नेपालको संविधान २०७२ मा मौलिक हक अन्र्तगत धारा ३१ मा शिक्षाको हक, धारा ३५ मा स्वास्थ्यको हक, र धारा ३९ मा बालबालिकाको हक रहेपनि उनीहरुले यी कुनै पनि हकको राम्रो गरि उपयोग गर्न पाएका छैनन् ।
धारा ३१ को शिक्षाको हक अन्र्तगत अपांगता भएका र आर्थिक रुपले बिपन्न नागरिकलाई कानुन बमोजिम निशुल्क उच्च शिक्षा पाउने हक सुनिश्चित गरिएको छ त्यस्तै दृष्टिबिहीन नागरिकलाई बे्रललिपि तथा बहिरा र स्वर बोलाई सम्बन्धी अपांगता भएका भएका नागरिकलाई सांकेतिक भाषाको माध्यमबाट कानुन बमोजिम निःशुल्क शिक्षा पाउने हकको सुनिश्चत गरिएको छ । बगनासकाली गाउँपालिकामा अपाङ्गता भएका बालबालिकाहरुलाई लक्षित गरी कुनै पनि बिद्यालय सञ्चालनमा छैन । त्यस्तै नियमित फिजियोथेरापी गराउनुपर्ने बालबालिकाहरुका लागि पनि गाउँपालिका स्तरमा कुनै व्यवस्था छैन । जसका कारण उनीहरुको दैनिकी आँगन पिढीमा बित्ने गरेको छ । गाउँपालिका अध्यक्ष चिदीले क्रमशः अपाङ्गता भएका बालबालिका र ब्यक्तिहरुको सहजताका लागि गाउँपालिकाले योजना बनाई काम गर्ने बताउनुभयो ।
गाउँपालिकाका प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत बद्रीनाथ लम्सालले अपाङ्गता भएका बालबालिकाहरुको अधिकारको सुनिश्चित गर्ने प्रमुख दायित्व स्थानीय सरकारको रहेको बताउनुभयो । उहाँले पालिका भित्रका अपाङ्गता भएका ब्यक्तिहरुको उमेरगत तथ्यांक बिश्लेषण गरी सकिन्छ भने २ स्थानमा र तत्काल सम्भव भएन भने १ स्थानमा भएपनि निःशुल्क फिजियोथेरापी केन्द्र सुरुवात गर्न सकिने बताउनुभयो । “पालिका केन्द्र नजिकै १५ शैयाको अस्पताल पनि बनिरहेको छ, त्यही अस्पतालमा फिजियोथेरापी ब्यवस्था गर्न सकिन्छ ।” उहाँले भन्नुभयो ।